بلدیه در ایرانبلدیّه یا همان شهرداری، واژه‌ای در ترکی، عربی، فارسی و دیگر زبان‌های سرزمین‌های اسلامی برای تشکیلات نوین اداره شهر از نوع اروپایی آن، در مقابل شکل‌های متقدم سازمان شهری در اسلام می‌باشد؛ در این مقاله، به تشکیلات بلدیه در کشور ایران از گذشته تا تحولات نوین آن پرداخته می‌شود. فهرست مندرجات۲ - تاریخچه بلدیه در ایران ۲.۱ - تصویب کتابچه قانون بلدیه ۲.۲ - تاسیس بلدیه تهران ۲.۳ - ریاست بوذرجمهری بر بلدیه ۲.۴ - شروع آسفالت خیابان‌ها ۲.۵ - تاسیس اداره اطفائیه ۲.۶ - پیوست بلدیه اراک و قزوین به مرکز ۲.۷ - ادارات بلدیه ۲.۸ - ایجاد انجمن بلدی ۲.۹ - بلدیه تهران و آتش سوزی مجلس ۲.۱۰ - ریاست بهرامی بر بلدیه ۲.۱۱ - عملیات احداث معابر ۲.۱۲ - شهرداری به جای بلدیه ۳ - فهرست منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - بلدیه در لغت و اصطلاحبلدیّه (شهرداری)، واژه‌ای در ترکی، عربی، فارسی و دیگر زبان‌های سرزمین‌های اسلامی برای تشکیلات نوین اداره شهر از نوع اروپایی آن، در مقابل شکل‌های متقدم سازمان شهری در اسلام. این اصطلاح، ابتدا در ترکیه، که نهادها و خدمات شهری به شیوه غربی به صورت بخشی از «تنظیمات» وارد شد، پدید آمد. ۲ - تاریخچه بلدیه در ایراندر این بخش به تشکیلات بلدیه در کشور ایران از گذشته تا تحولات نوین آن پرداخته می‌شود. ۲.۱ - تصویب کتابچه قانون بلدیهپس از استقرار مشروطیت و تصویب «کتابچه قانون بلدیه» در ۲۰ ربیع الثانی ۱۳۲۵ از سوی مجلس شورای ملی (در ۱۰۸ماده)، زمینه قانونی مناسب و جامعی برای اجرای اصلاحات شهری و حفظ منافع و ایفای حوایج اهالی شهرنشین و... فراهم شد [۱]
کاوه بیات، «بلدیه نظامی، ج۱، ص۱۱، ۱۳۰۴ـ۱۳۰۰»، گنجینه، دفتر۲ (زمستان ۱۳۶۸).
و اداره بلدیه به ریاست دکتر خلیل اعلم الدوله ثقفی در عمارتی واقع در سبزه میدان تهران تأسیس شد. [۲]
فرحزاد خمسئی، «اسنادی پیرامون شهرداری طهران و تشکیلات آن: ۱۲۸۶ـ۱۳۱۵ شمسی»، ج۱، ص۱۰۱، گنجینه، دفتر۲ (زمستان ۱۳۶۸).
اما مداخلات خارجی پی درپی و اغتشاش‌های داخلی مکرر فرصتی برای اجرای این‌گونه اصلاحات برجای نگذاشت [۳]
پاشالواء مختاری، تاریخ هفتاد ساله پلیس ایران، ج۱، ص۲۸ـ ۴۲، تهران ۱۳۲۶ ش.
در نتیجه بلدیه به‌طور رسمی در زمان احمدشاه قاجار ( ۱۳۳۷ـ۱۳۴۴) فعالیت خود را آغاز کرد و نظافت شهر را برعهده گرفت.۲.۲ - تاسیس بلدیه تهرانپس از کودتای ۱۲۹۹ ش و در زمان نخست وزیری سید ضیاءالدین طباطبایی، در امور بلدیه کشور، بویژه بلدیه تهران، تغییراتی به وجود آمد و او بنایی به نام بلدیه تهران در شمال میدان توپخانه بنیان گذاشت. [۴]
جعفر شهری باف، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج۵، ص۳۴۰، تهران ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸ ش.
بلدیه تهران طبق تشکیلات مصوب سوم برج حمل (فروردین) ۱۳۰۰ با ۱۴ماده رسماً شروع به کار و در اردیبهشت همین سال برای اولین بار چند خیابان تهران را با چراغ برق روشن کرد. [۵]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۰۷، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
بر طبق مصوبات مذکور ماده دوم این قوانین شامل تشکیلات اداری بلدیه تهران و دوایر جزو بود. ادارات اصلی بلدیه عبارت بود از: مرکزی، محاسبات، و صحّیه و معاونت عمومی. [۶]
فرحزاد خمسئی، گنجینه،ج۱، ص۱۰۱ـ ۱۰۸، سند شماره ۱«اسنادی پیرامون شهرداری طهران و تشکیلات آن: ۱۲۸۶ـ۱۳۱۵ شمسی»، دفتر۲ (زمستان ۱۳۶۸).
۲.۳ - ریاست بوذرجمهری بر بلدیهدر ۴ مرداد ۱۳۰۴، رضاخان سردار سپه سرهنگ کریم آقاخان بوذرجمهری را به کفالت کل بلدیه برگزید [۷]
فرحزاد خمسئی، گنجینه، ج۱، ص۳۰، دفتر۲، سند شماره ۱۲ «اسنادی پیرامون شهرداری طهران و تشکیلات آن: ۱۲۸۶ـ۱۳۱۵ شمسی» (زمستان ۱۳۶۸).
که پس از این انتصاب، بلدیه تهران تا حدی خصلت نظامی یافت (بلدیه، ص ۴). [۸]
کاوه بیات، بلدیه نظامی، ج۱، ص۱۳، ۱۳۰۴ـ۱۳۰۰»، گنجینه، دفتر۲ (زمستان ۱۳۶۸).
به مرور زمان و در ۱۳۰۴ ش، تشکیلات بلدیه کاملتر شد و سه اداره دیگر (ساختمان مهندسی و تنظیف، ارزاق و امور خیریه) با دوایر و شعبِ خود ضمیمه سه اداره اصلی گردید و نواحی بلدیه (شامل: چهار ناحیه و زاویه مقدسه و شمیران) نیز صورت کاملتری به خود گرفت. [۹]
فرحزاد خمسئی، گنجینه، «اسنادی پیرامون شهرداری طهران و تشکیلات آن: ۱۲۸۶ـ۱۳۱۵ شمسی»، ج۱، ص۱۰۲، دفتر۲ (زمستان ۱۳۶۸).
۲.۴ - شروع آسفالت خیابانهادر ۱۳۰۶ ش نیز برخی دیگر از نواحی محلی زیر نظر ناحیه‌های چهارگانه قرار گرفتند و تمامی آن‌ها از امکانات سجل احوال، میاه، روشنایی، تنظیف، ارزاق، و ساختمان برخوردار شدند و با توسعه خیابان‌ها نیز آسفالت آنان آغاز شد. [۱۰]
سالنامه پارس، سال ۳ (۱۳۰۷ ش)، ج۱، ص۱۱ مکرر، سال ۴ (۱۳۰۸ ش)، سال ۱۰ (۱۳۱۴ ش).
۲.۵ - تاسیس اداره اطفائیهدر سال ۱۳۰۷ ش در بلدیه تغییرات اساسی صورت پذیرفت و ساختمان‌های شهری، فعالیت اداره خیریه، مریضخانه بلدی، دارالمجانین و پست‌های امدادی روبه توسعه گذاشتند و اطفائیه بلدیه نیز در ۲۵ دی همین سال تأسیس شد. [۱۱]
سالنامه پارس، سال ۳ (۱۳۰۷ ش)، ج۱، ص۷۷ـ۸۲، سال ۴ (۱۳۰۸ ش)، سال ۱۰ (۱۳۱۴ ش).
۲.۶ - پیوست بلدیه اراک و قزوین به مرکزدر ۱۳۰۸ ش بلدیه عراق (اراک) و قزوین به بلدیه مرکز پیوست و در همین سال، وسایل و خودروهای آتش نشانی از شرکت سهامی تجارتی روس و آلمان خریداری شد. ۲.۷ - ادارات بلدیهبلدیه همانند سال‌های قبل با این تشکیلات به اداره امور شهری می‌پرداخت: اداره مرکزی: دایره کابینه، شعبه پرسنل، ضبط، ارسال مراسلات، قسمت صنعتی، نشریات، تشریفات، گارد بلدی و مباشرت؛ نواحی: ناحیه شمال شرق، شمال غرب، جنوب شرق، جنوب غرب، غرب، زاویه مقدسه، شمیران و کرج؛ اداره صحیه عمومی: دایره پرورشگاه، پست‌های امدادی، دارالرضاعه، زایشگاه، مریضخانه، دارالمجانین، دایره فنی، دایره روشنایی، قسمت اطفائیه، قسمت نقلیه، و قسمت میاه؛ محاسبات: شعبه ملزومات، محاسبات میاه، اداره ارزاق و اصناف. ۲.۸ - ایجاد انجمن بلدینقطه عطف در تاریخ بلدیه سال ۱۳۰۹ ش بود که با مطرح شدن انجمن بلدی، تشکیلات بلدیه با وظایف و تعاریف جدیدی روبرو شد. در قانون این سال آمده است: بلدیه مؤسسه‌ای است ملی که مقصود از تشکیل آن حفظ منافع شهرها و تأمین حوایج عمومی و تهیه آسایش اهالی و کلیه احتیاجات شهری در حدود مقررات این قانون است؛ [۱۲]
نشریات رسمی کشورهای مختلف و گزارش‌های سالانه بلدیه‌های هر کشور، قوانین بلدیه از ۱۹۱۸ به بعد.
اداره بلدیه از طرف وزارت داخله تشکیل می‌شود و انجمن بلدی به انتخاب اهالی محل. از جمله وظایف انجمن، نظارت بر جمع و خرج عواید و عوارض بلدی و... بود. [۱۳]
گنجینه، ج۱، ص۱۰۹، دفتر۲، سند ش ۲، (زمستان ۱۳۶۸).
۲.۹ - بلدیه تهران و آتش سوزی مجلسدر هجدهم آذر ۱۳۱۰، به دنبال آتش‌سوزی در مجلس شورای ملی، بلدیه تهران وارد عمل شد و برای خاموش کردن آتش مأموران اداره اطفائیه و کارکنان دایره احتسابیه بلدیه و عده‌ای از مأموران نگهبانی ناحیه دولت به تلاش افتادند و سرتیپ کریم آقاخان، رئیس بلدیه، در تمام مدت بر خاموش کردن آتش نظارت داشت. [۱۴]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۸۵، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
کریم آقاخان در پانزدهم شهریور ۱۳۱۱ مهمان‌خانه بلدیه را افتتاح کرد [۱۵]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۸۹، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
و سال بعد که برای معالجه به اروپا رفت، بهرامی به جای او بر مسند ریاست نشست.۲.۱۰ - ریاست بهرامی بر بلدیهسرهنگ فضل الله بهرامی در ۲۵ دی ۱۳۱۲ به کفالت بلدیه تهران منصوب شد. [۱۶]
باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۹۷، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
۲.۱۱ - عملیات احداث معابربا توسعه و پیشرفت شهر در ۱۳۱۳ ش، عملیات توسعه و احداث معابر، خیابان سازی و ساختمان بلدیه تهران به وقوع پیوست [۱۷]
سالنامه پارس، سال ۳ (۱۳۰۷ ش)، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۸۱، سال ۴ (۱۳۰۸ ش)، سال ۱۰ (۱۳۱۴ ش).
و همین امر هم باعث شد که بلدیه نیز حوزه فعالیت و اجرای وظایف خود را بیش‌تر کند، به طوری که به مرور و در ۱۳۱۵ ش تعداد نواحی و بخش‌های بلدیه (شهرداری) به هشت بخش رسید؛ بعلاوه در شهر ری و شمیران هم دو بخش عهده‌دار وظایف بلدیه شد و در ۱۳۱۹ ش برای استقلال و آزادی عمل بیش‌تر به چهار برزن کامل تبدیل گردید که هریک وظیفه شهرداری را انجام می‌داد. [۱۸]
علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل «شهرداری»، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش.
۲.۱۲ - شهرداری به جای بلدیهپس از تأسیس فرهنگستان زبان، واژه شهرداری در دهم خرداد ۱۳۱۴ جایگزین بلدیه شد. [۱۹]
محسن روستایی، سند مورخ ۱۰/۳/۱۳۱۴ ش، ج۱، ص۴۳، «فرهنگستان و واژگان مصوب و پیشنهادی (۱۳۱۴ـ۱۳۲۰ ش)»، گنجینه اسناد: فصلنامه تحقیقات تاریخی، سال ۷، دفتر ۱و ۲، ش ۲۵ و ۲۶ (بهار و تابستان ۱۳۷۶).
۳ - فهرست منابع(۱) بلدیه، سال ۴، ش ۸ (شهریور ۱۳۰۴). (۲) کاوه بیات، «بلدیه نظامی، ۱۳۰۴ـ۱۳۰۰»، گنجینه، دفتر۲ (زمستان ۱۳۶۸). (۳) فرحزاد خمسئی، «اسنادی پیرامون شهرداری طهران و تشکیلات آن: ۱۲۸۶ـ۱۳۱۵ شمسی»، گنجینه، دفتر۲ (زمستان ۱۳۶۸). (۴) علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش. (۵) محسن روستایی، «فرهنگستان و واژگان مصوب و پیشنهادی (۱۳۱۴ـ۱۳۲۰ ش)»، گنجینه اسناد: فصلنامه تحقیقات تاریخی، سال ۷، دفتر ۱و ۲، ش ۲۵ و ۲۶ (بهار و تابستان ۱۳۷۶). (۶) سالنامه پارس، سال ۳ (۱۳۰۷ ش)، سال ۴ (۱۳۰۸ ش)، سال ۱۰ (۱۳۱۴ ش). (۷) جعفر شهری باف، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸ ش. (۸) باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش. (۹) گنجینه، دفتر۲ (زمستان ۱۳۶۸). (۱۰) پاشالواء مختاری، تاریخ هفتاد ساله پلیس ایران، تهران ۱۳۲۶ ش. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، ج۱، ص۱۷۰۰، برگرفته از مقاله «بلدیه». |